میزان سرانه آب تجدید پذیر کشور در طول یک سده گذشته از ۱۴هزار متر مکعب به یک هزار و ۶۰۰ متر مکعب کاهش پیدا کرده است. یکی از دلایل افت فاحش این رقم به رشد جمعیت کشور مربوط می شود که در کمتر از یکصد سال گذشته از ۱۰ میلیون به ۸۰ میلیون تَن افزایش یافته است. با این شرایط و بر اساس شاخص «فالکن مارک» اندیشمند سوئدی، ایران در مرحله تنش آبی قرار گرفته است. براساس این شاخص، کشورهایی که میزان سرانه آب تجدیدپذیر آنها کمتر از یک هزار و ۷۵۵ مترمکعب باشد، در مرحله تنش آبی قرار دارند.
اگرچه در سال های اخیر وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست و انجمن های مردم نهاد هشدارها و راهکارهایی برای کنترل و صرفه جویی در مصرف آب ارایه داده اند اما برخی گزارش ها حاکی از آن است که این هشدارها تاکنون نتوانسته آنگونه که باید از مصرف بی رویه آب به ویژه در بخش کشاورزی و نیز پیشرفت بحران آب در کشور جلوگیری کند.
براساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، با عنوان رد پای آب که اسفند ماه سال پارسال درباره وضعیت مصرف آب در کشور منتشر شد، ۸۸٫۹ درصدِ مصرف منابع آبی، یعنی بیشترین میزان مصرف آب به بخش کشاورزی اختصاص دارد. این در حالی است که براساس آمارهای بین المللی متوسط جهانی مصرف آب در این بخش ۷۵ درصد است.
شماری از کارشناسان با جدی شدن بحران آب، راهکارهایی در زمینه کنترل مصرف آب در بخش کشاورزی ارایه کردند. یکی از این راهکارها اجرای طرح «آب مجازی» است. در این طرح، کشت محصولاتی که بیشترین میزان مصرف آب را در کشور دارد باید متوقف یا کم شود و این محصولات با توجه به میزان نیاز کشور از خارج وارد شود. در برابر، روی اقلام کم مصرف کشاورزی و دامپروری سرمایه گذاری صورت گیرد.
به باور کارشناسان، نخستین شرط موفقیت طرح آب مجازی، شناسایی محصولاتی است که هدر رفتن آب در کشت آنها بیش از میانگین مصرف جهانی است.
در گزارش مرکز پژوهش های مجلس، فهرستی از ۲۱ محصول اصلی در کشاورزی و دامداری (نیشکر، چغندرقند، لیموترش، پرتقال، نارنگی، سیب، انگور، گوجه فرنگی، پیاز، سیب زمینی، گندم، لوبیا، جو، ذرت، برنج، سویا، چای، تخم مرغ، شیر، گوشتِ گوسفند، بز، گاو و مرغ) ارایه شده و میزان مصرف آب در تولید این محصولات در سال ۹۲-۹۱ خورشیدی، با دیگر کشورها همسنجی شده است.
در این گزارش، نخست منابع آبی در بخش کشاورزی به سه دسته آب سبز، آبی و خاکستری تقسیم بندی شده است. در تعریف آب سبز عنوان شده که این آب، از آب های حاصل از باران، برف و تگرگ تشکیل شده است که به طور مستقیم و طبیعی محصولات را آبیاری می کند. در ادامه این گزارش، آب های زیرزمینی و جاری در آبیاری محصولات کشاورزی آبی و آب های آلوده و برگشتی در آبیاری، خاکستری تعریف شده است.
نخستین گروه محصولات کشاورزی که میزان مصرف آب های سه گانه در تولید آنها در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته است، گروه محصولات صنعتی- زراعی است. بررسی محصولات این گروه نشان دهنده آن است که «نیشکر»، «چغندر» و «سویا» ۹۰ درصد فراوانی کشت محصولات صنعتیِ زراعی را شامل می شود.
براساس این گزارش، در سال زراعی ۹۲-۹۱، برای تولید هر تُن نیشکر به طور متوسط ۲۲ متر مکعب آب مصرف شده که این میزان با توجه به میانگین مصرف جهانی آب در تولید این محصول یعنی ۴۹ متر مکعب برای تولید هر تُن، تولید نیشکر در ایران را به صرفه کرده است.
در برابر، در این گروه، تولید چغندر یکی از مهمترین عامل های هدر رفتن آب است چرا که میزان مصرف آب برای تولید هر تُن چغندر معادل ۴۴۶ متر مکعب است که بیش از سه برابر متوسط مصرف جهانی بوده و نامناسب بودن کشت این محصول در کشور را نشان می دهد.
غلاتِ زراعی، دومین دسته از محصولات کشاورزی مورد بررسی در گزارش مرکز پژوهش ها است. بر اساس این گزارش «گندم» و «جو» ۷۰ درصد از میزان تولید غلات در ایران را تشکیل می دهد. در این میان مصرف نزدیک به سه هزار و ۲۰۰ متر مکعب آب برای تولید هر تُن گندم در حالی که میانگین جهانی مصرف آب برای کشت این محصول یک هزار و ۸۰۰ متر مکعب است، تولید این محصول را در ایران مقرون به صرفه نمی کند.
«برنج» یکی دیگر از محصولات گروه غلات است که بر اساس آمارها، در سال ۱۳۹۲ به میزان یک میلیون و ۴۷۰ هزار تُن در کشور به صورت آبی کشت شده است. در حالی که متوسط جهانی مصرف آب برای تولید هر تُن برنج، ۲ هزار و ۶۳۰ متر مکعب است، تولید یک تُن برنج در ایران نیازمند سه هزار و ۵۳۱ متر مکعب آب است.
گروه دیگر محصولات کشاورزی که در گزارش رد پای آب مورد بررسی قرار گرفته است، گروه سبزیجات- زراعی است که در این گروه هم محصولاتی مانند «گوجه فرنگی» و «سیب زمینی» مورد بررسی قرار گرفته است.
براساس این گزارش، در ایران و در سال زراعی ۹۲-۹۱، نزدیک به پنج میلیون و ۶۵۰ هزار تُن گوجه فرنگی تولید شده که میزان مصرف آب برای تولید هر تُن، ۳۴۹ متر مکعب و بیشتر از میانگین جهانی آن است. میانگین جهانی مصرف آب در تولید هر تُن گوجه فرنگی ۲۱۴ متر مکعب آب است. ۸۱ درصد آب مصرفی در بخش تولید گوجه فرنگی آبِ آبی یا همان آب زیر زمینی و جاری است. این در حالی است که میانگین مصرف جهانی آبِ آبی در تولید گوجه فرنگی ۲۹ درصد است.
بررسی گروه محصولات حبوباتِ زراعی، در گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، فقط به لوبیا اختصاص یافته است. براساس این گزارش، تولید هر تُن لوبیا در ایران به ۲ هزار و ۶۸۸ متر مکعب آب نیاز دارد که در همسنجی با متوسط جهانی آن ناچیز به نظر می رسد زیرا متوسط جهانی مصرف آب در تولید این محصول پنج هزار و ۵۳ متر مکعب است.
گروه محصولات پروتئینی دام و طیور یکی دیگر از گروه های شش گانه کشاورزی و دامپروری بود که در گزارش رد پای آب توجه ویژه ای به آن شده است. در این گروه میزان مصرف آب برای تولید و پرورش گوشت قرمز، سفید، تخم مرغ، عسل و شیر مورد بررسی قرار گرفته است.
براساس داده های آماری این گزارش برای تولید هر یک هزار لیتر شیر، یک هزار و ۶۱۲ متر مکعب آب نیاز است. این میزان آب مورد نیاز برای تهیه یک هزار لیتر شیر، در همسنجی با میانگین جهانی، ایران را از بین ۱۷۶ کشور در رده ۸۹ قرار می دهد.
در فرایند تولید گوشت مرغ اما میزان مصرف آب در ایران بالا است تا جایی که برای تولید هر یک تن گوشت مرغ به هفت هزار و ۵۰۶ متر مکعب آب نیاز است که ۱٫۷ برابر بیشتر از معادل جهانی آن یعنی چهار هزار و ۳۲۵ متر مکعب آب است.
در گزارش رد پای آب، همچنین میزان مصرف آب در تولید هر تُن گوشت بز، گوسفند و گاو مورد بررسی قرار گرفته است. برپایه آمارهای این گزارش برای تولید یک تُن گوشت بز و گوسفند در ایران به هفت هزار و ۲۵۳ متر مکعب آب نیاز است که پایین تر از میانگین جهانی یعنی هفت هزار و ۳۶۱ متر مکعب است.
برپایه این گزارش، تولید هر یک تُن گوشت گاو نیازمند مصرف ۲۷ هزار و ۷۱۸ متر مکعب انواع آب است که این میزان، بیش از میزان ۱۵ هزار و ۴۰۹ متر مکعب به عنوان میانگین جهانی است.
بررسی تطبیقی میزان مصرف آب در بخش های مختلف نشان می دهد که برای مدیریت بحران آب در کشور نیازمند کنترل مصرف در بخش کشاورزی بیش از سایر بخش ها هستیم چرا که در این بخش آب به صورت بی رویه ای مصرف می شود.
با همسنجی میزان بهره وری یک محصول و میزان مصرف آب برای تولید آن، به این نتیجه می رسیم که به غیر از گندم که یک کالای راهبردی محسوب می شود، باید از کشت محصولاتی که مصرف آبی بالاتر از میانگین جهانی دارند بکاهیم و در برابر برنامه ریزی دقیق و کارآمدی را در زمینه کشت محصولات به صرفه صورت دهیم؛ اقدامی که هم از نظر زیست محیطی و هم اقتصادی در شرایط کنونی ضروری به نظر می رسد.
منبع :ایرنا
