«شهرسالم» فرایندی به سوی تکامل

به گزارش پایگاه خبری سرمایه گستران، توسعه فیزیکی شهرها از پایان دوران جابه‌جایی بشر و آغاز سکونت و کشاورزی آن آغاز شد؛ در حقیقت انسان با ساکن شدن در منطقه و مکانی امن منجر به ایجاد فضایی گسترده شد، چراکه با تولید مثل و به‌دنبال آن افزایش جمعیت، این مکان دیگر برای ادامه زندگی کافی نبود و بشر برای حفظ بقا و داشتن امکانات کافی برای سکونت، کشاورزی و تأمین نیازهای روزانه خود به فضایی بیشتر نیاز داشت از این رو خانه‌ها، زمین‌ها و پس از آن به تدریج به تعداد شهرها اضافه شد و طی زمان گسترش یافت.

افزایش جمعیت در شهرها پس از انقلاب صنعتی صورت منفی خود را نمایان کرد و در واقع می‌توان گفت که عرصه شهرها قبل از این دوران، در فضایی محدود ایجاد و این روند بعد از مدت‌ها منجر به فرسایش بیش از حد نواحی مرکزی شهری از لحاظ کالبدی شده است و توسعه فیزیکی خود را در قالب فعالیت‌های انسانی یا کاربری زمین‌ها در شهرها نمایان می‌کند.

انجام هرگونه عملیات یا اصلاح و تغییر در زمین توسط انسان برای ایجاد محیطی قابل زیست و راحت است، از این رو توسعه فیزیکی شهر، فرایندی پویا و مداوم است که طی آن محدوده‌های فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن به لحاظ کمی و کیفی افزایش یافته و اگر این روند سریع و بی‌برنامه باشد، سامانه‌های شهری را با مشکلات زیادی مواجه خواهد کرد.

شهرها اغلب در تضاد با معیارهای زیست محیطی حرکت کرده‌اند و در ایجاد و گسترش اجتماعات حاشیه‌نشین، بی‌ثباتی اجتماعی و مشکلات بهداشتی نقش اساسی دارند و از همه مهم‌تر اینکه این فرایند با کابوس گرمایش زمین نیز پیوند خورده است؛ این افزایش روزافزون جمعیت شهرنشین و در پی آن رشد کالبدی و فضایی شهرها در کشور، توجه به چگونگی کنترل گسترش شهرها و گام برداشتن در راستای توسعه پایدار به‌منظور ایجاد شهر سالم را ضروری ساخته است.

توسعه نامتجانس شهرها و تخریب اکوسیستم‌های طبیعی

علی شمس‌الدینی، دانشیار معماری و شهرسازی با اشاره به افزایش روز افزون جمعیت و گسترش شهرنشینی اظهار می‌کند: به‌دنبال توسعه شهرها پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی بروز می‌کند که در پی آن واکنش‌های گسترده طرفداران زندگی سالم به‌دور از آلودگی و سلامت جامعه انسانی و محیط را داشته است.

وی با بیان اینکه یک شهر سالم باید بتواند بین تمام نیازهای اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی خود تعادل برقرار کند، می‌افزاید: توسعه بی‌رویه شهرها در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، مشکلات فراوانی را به‌وجود آورده است که یکی از این آن‌ها، ساخت‌وسازهای بی‌رویه و بدون در نظر گرفتن استانداردها و بی‌توجهی به محیط‌زیست شهری است.

این دانشیار معماری و شهرسازی تصریح می‌کند: یک شهر موفق باید بتواند دغدغه‌های شهروندان را در فراروی هر برنامه‌ریزی در نظر گیرد و از امکانات طبیعی، محیطی و استعداد ساکنان خود، آگاه بوده و بر اساس آن‌ها به استقبال یک آینده مطمئن برود.

وی ادامه می‌دهد: شهر مجموعه تجسم و تبلور فضایی ایفای نقش‌های اساسی انسان در محیط جغرافیایی است که به تناسب امکانات، استعدادها، بضاعت فرهنگی و ذوق و سلیقه‌های فردی شکل گرفته و توسعه می‌پذیرد.

شمس‌الدینی می‌گوید: شکل‌گیری و تغییرات ظاهری بافت شهری و رشد و توسعه آن در تبعیت از مجموعه عوامل مکانیزم‌های تصمیم‌گیری، سیاست شهری، رفاه اجتماعی و بهبود زندگی انسان صورت خواهد گرفت و شکل‌گیری جدید در راستای عوامل فوق تحقق خواهد یافت.

وی توسعه فیزیکی ناموزون شهرها را بیشتر به سیاست‌های اداری روستا و شهر وابسته می‌داند و می‌گوید: روند بورس‌بازی، معاملات اقماری زمین نیز از عوامل اصلی در توسعه فیزیکی ناموزون شهرها محسوب می‌شود.

این استاد دانشگاه معتقد است، تحلیل و ارزیابی تناسب زمین برای توسعه کالبدی شهرها یکی از نگرانی‌های اصلی جغرافیدانان و برنامه‌ریزان شهری است و در شرایطی که در اغلب شهرها توسعه کالبدی روندی سریع و فزاینده دارد، شناخت و مکان‌یابی اراضی مناسب برای توسعه کالبدی شهرها بسیار ضروری است.

وی با اشاره به اینکه مناطق طبیعی و روستایی در حاشیه شهرها به‌عنوان ماده خام توسعه شهری مورد استفاده قرار می‌گیرند، خاطرنشان می‌کند: جایی که توسعه کاربری‌ها منجر به تحلیل زمین‌های مرغوب و از بین‌رفتن اکوسیستم‌های حساس می‌شود و محیط طبیعی و مصنوعی را دچار بحران می‌کند.

شمس‌الدینی ادامه می‌دهد: برای کنترل و هدایت چنین توسعه‌هایی مشخص کردن جهت‌های مطلوب توسعه، مکان‌های صحیح زمین و اعمال سیاست‌های حفاظت طبیعی در راستای اهداف اجتماعی و اقتصادی، نیاز به برنامه‌ریزی توسعه زمین‌های شهری دارد.

وی با اشاره به توسعه نامتجانس شهرها تاکید می‌کند: در این حالت با تراکم بیش از اندازه جمعیت، تمرکز فعالیت‌ها و فراوانی ساخت‌وسازها، رشد و گسترش فیزیکی بی‌رویه کانون‌های شهری و تخریب اکوسیستم‌های طبیعی مواجه هستیم.

شهر سالم نوعی نتیجه و محصول نیست!

پریا کیانی، کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری با اشاره به الگوی توسعه فیزیکی شهر، اظهار می‌کند: این توسعه به‌دلیل تأثیر بالایی که در شکل‌دهی نظام استقرار خدمات و استخوان‌بندی شهر ایفا می‌کند، می‌تواند مبنای مناسبی برای ایجاد و توسعه مطلوب به‌شمار آید؛ در واقع با ارائه چارچوب مناسب طراحی فیزیکی شهر می‌توان از آثار توسعه نامناسب شهری کم کرد.

وی می‌افزاید: افزایش کمی و کیفی کاربری‌ها و فضاهای کالبدی یک شهر در ابعاد افقی و عمودی که در طول زمان انجام می‌گیرد را می‌توان توسعه فیزیکی تلقی کرد.

این کارشناس با بیان اینکه توسعه فیزیکی یا کالبدی یک شهر نمی‌تواند بد یا خوب و بی نقص باشد، تصریح می‌کند: نمی‌توان مانع توسعه شهرها شد، چراکه شهر نیز همچون موجودات زنده، به‌وجود می‌آید، رشد می‌کند و بزرگ می‌شود، عوامل مهمی نظیر رشد جمعیت و مهاجرت به شهر، این توسعه فیزیکی را سریع می‌کند.

کیانی با اشاره به اینکه نرخ رشد جمعیت شهری چهار برابر جمعیت روستایی است، خاطر نشان می‌کند: کشور ایران نیز این روند شتابان شهرنشینی و توسعه شهرها را از جهت توسعه فیزیکی و جمعیتی طی چند دهه اخیر داشته است.

وی با بیان اینکه ایده یا جنبش «شهر سالم» از کشور کانادا آغاز شد، می‌گوید: این جنبش در آغاز اهداف زیست‌محیطی و بهبود وضعیت بهداشتی شهرها و سکونت‌گاه‌های انسانی را مدنظر داشت، اما به‌مرور اهدافی فراتر از مسائل بهداشتی شهرها را دنبال‌کرد.

این کارشناس معتقد است، در ایده شهر سالم، شهر موجودی زنده است که رشد می‌کند و متحول می‌شود، لذا شهر سالم نوعی نتیجه و محصول نیست، بلکه نوعی جهت‌گیری و فرایند است و حرکت تکاملی دارد؛ در این ایده بر این نکته تأکید می‌شود که انسان و شهر زیر مجموعه‌هایی از طبیعت هستند که نمی‌توان آن‌ها را از هم منفصل کرد.

کیانی می‌گوید: یک شهر سالم و شهرنشینی متعادل بدون همکاری، هماهنگی و تعامل همه عناصر اعم از مردم (شهروندان)، دولت و نظام برنامه‌ریزی کشور، شهرداری‌ها و سایر نهادهای شهری مانند شورای اسلامی شهرها و حتی سازمان‌های غیر دولتی (NGO) ممکن نخواهد بود.