نگاهی به آیین‌های مختلف عزاداری در حرم امام رضا(ع)/ یک ایران در سوگ عالم آل‌محمد(ص)

به گزارش خبرگزاری سرمایه گستران از خراسان رضوی، امروز خورشید عشق از مشرق طوس غروب می‌کند، امروز شرقی‌ترین پنجره حقانیت اسلام در بلندای خراسان گشوده شده است، امروز نه مشهدالرضا که همه جای ایران اسلامی عزادار امام غریبی است که دور از وطن به شهادت رسید.

امروز چه دل‌هایی که به پنجره ضریح ثامن‌الحجج گره می‌خورد و چه دل‌هایی که در روز عزا مولایشان گرفته‌اند و اجازه گریستن می‌خواهند تا باز شوند، امروز همه دل‌ها تنگ شاه خراسان شده است و برای همین است که امروز به هر سوی شهر امام رضا (ع) که بنگری، عزادارانی را می‌بینی که نه از جای جای ایران که از سرتاسر جغرافیای شیعه خود را به مشهد رسانده‌اند تا در جوار بارگاه مطهر رضوی به سوگ شهادت عالم آل‌محمد (ص) بنشینید؛ امروز حرم ضامن آهو شاهد برگزاری آئین‌های مختلف عزاداری است که عمری به درازای تاریخ دارند.

آن طور که حجت‌الاسلام حسین شریعتی‌نژاد، معاون تبلیغات اسلامی حرم مطهر رضوی خبر داده است در روزهای منتهی به شهادت امام رضا (ع) هیئت‌های استان‌های خراسان جنوبی، همدان، زنجان، هرمزگان، قزوین، چهارمحال‌وبختیاری، اردبیل، خراسان شمالی، مازندران، اصفهان، آذربایجان شرقی، بوشهر، قم، گلستان، آذربایجان غربی، کهگیلویه و بویراحمد، یزد، سیستان و بلوچستان، اجتماع آذری‌زبان‌ها و کشورهای هند و پاکستان در رواق‌های امام خمینی (ره) و صحن‌های قدس، امام حسن مجتبی (ع) و گوهرشاد مراسم عزاداری سنتی اقوام و استان‌ها را برگزار می‌کنند.

حرم مطهر امام رضا (ع) در طول تاریخ شاهد برپایی آئین‌های مختلف عزاداری برای سید الشهدا (ع) و اهل بیت (ع) است که برخی از این آئین‌ها هنوز در حرم رضوی اجرا می‌شود و به عنوان یک میراث ماندگار در تاریخ به ثبت رسیده است، این برنامه‌ها همزمان با آغاز ماه محرم با اجرای آئین «اذن عزا» توسط خادمان آغاز می‌شود که آیین‌هایی از جمله «صلات»، «چهارپایه خوانی در حرم»، «بازار روی» و «خطبه خوانی شب عاشورا و شهادت امام رضا (ع)» از جمله این آئین‌ها است که هر کدام قدمتی تاریخی دارند.

اذن عزا و تعویض پرچم

هر ساله شروع رسمی آئین عزاداری در حرم مطهر رضوی هم‌زمان با تعویض پرچم گنبد منور امام رضا (ع) است که شب اول ماه محرم این اتفاق رخ می‌دهد و خادمان آستان قدس رضوی، ضمن تعویض پرچم سبز گنبد به پرچم سیاه در مراسم خاصی از امام رئوف برای آغاز عزاداری ماه محرم و صفر اذن می‌گیرند.

آئین صلات‌خوانی: اذن خدام بارگاه منور رضوی از ساحت مقدس حضرت رضا (ع) برای آغاز مراسم عزاداری ماه محرم است که صبح نخستین روز از ماه محرم برگزار می‌شود، در این آئین سنتی خادمان بارگاه منور رضوی به سمت گلدسته‌های حرم مطهر رضوی واقع در صحن‌های انقلاب اسلامی، گوهرشاد، جمهوری و ایوان ولیعصر صحن جامع رضوی می‌روند و متن صلات را قرائت کردند.

همچنین جمعی از خدام با حضور در مأذنه گلدسته‌ها بخش‌هایی از شعر محتشم کاشانی معروف به «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» را هم‌خوانی و در ادامه نیز تعدادی از ذاکران و مداحان اهل‌بیت (ع) در مصیبت امام حسین (ع) به مرثیه‌سرایی می‌پردازند.

بازار روی: از جمله سنت‌های دیرین و پرشور عزاداری در حرم امام رضا (ع) سنت بازار روی است که این سنت ویژه دسته‌های عزاداری است که با تشریفات خاصی وارد حرم می‌شوند و پس از عزاداری از حرم خارج می‌شوند، این کار در روزهای تاسوعا و عاشورا اوج می‌گیرد و علت انتخاب نام بازار روی بر این سنت عزاداری این است که هیئت‌ها از قدیم از درِ بازار وارد حرم می‌شدند.

سنت بازار روی در سال دوبار در حرم امام رضا (ع) برگزار می‌شود که یک‌بار در آغاز ایام محرم و صفر و بار دیگر در ایام شهادت امام رضا (ع) هیئت‌های عزاداری از مسیری مشخص به سمت حرم حرکت می‌کنند.

چهارپایه خوانی: عده‌ای معتقدند چهارپایه‌خوانی مطابق با سبک روضه‌خوانی حضرت زینب (س) بعد از واقعه عاشوراست، زیرا خطبه حضرت زینب (س) در کوفه و روضه‌خوانی برای امام حسین (ع) دقیقاً به همین سبک و سیاق بوده است اما جلوتر که بیاییم برخی ریشه و تاریخچه چهارپایه خوانی را به دوران آل بویه نسبت می‌دهند سلسله آل‌بویه تقریباً ۱۶۰ سال بعد از حادثه عاشورا و شهادت امام‌حسین (ع) بر سر کار آمده بودند، فلسفه اصلی چهارپایه خوانی هم این بوده که در آن زمان که بلندگو، میکروفن و باند وجود نداشت، مداح برای اینکه صدایش به اکثر مردم و عزاداران برسد، روی چهارپایه‌ای می‎‌رفت و روضه‌خوانی و مداحی می‌کرد تا هم صدایش به گوش شنونده برسد و هم تمرکز و نظر مردم را بیشتر به خود جلب کند.

قبل از آغاز چهارپایه خوانی افرادی که حاجتی داشتند، روسری یا تکه پارچه‌ای روی چهارپایه می‌انداختند و بعد از پایان مراسم آن پارچه را به تبرک می‌بردند.

آئین چهارپایه خوانی در حرم مطهر رضوی در مناسبت‌های تاسوعا و عاشورا و ایام شهادت دهه آخر صفر با حضور پرشور دلدادگان اهل بیت (ع) در صحن پیامبر اعظم (ص) برگزار می‌شود.

خطبه‌خوانی: بیش از ۲۸۶ سال از برگزاری نخستین آئین خطبه‌خوانی در حرم مطهر رضوی می‌گذرد، نخستین‌بار در زمستان سال ۱۱۲۵ هجری شمسی در دوران حکومت نادرشاه بود که علیقلی‌خان برادرزاده شاه افشار و حاکم وقت خراسان، بخشی از اموال خود را به نام آستان پرنور امام هشتم وقف کرد، با این نیت که با درآمدهای حاصل از آن مقدمات برگزاری یک مراسم خاص در بارگاه امام رضا (ع) فراهم شود.

او تأکید داشت که این مراسم باید دوبار در سال برگزار شود، یکی در شب شهادت صاحب‌خانه و دیگری در شب شهادت جد غریبش، حضرت اباعبدالله‌الحسین (ع) تا بنا به رسم آن زمان، همه خدام شمع‌های روشن در دست بگیرند و با حضور تولیت آستان، خطبه عزا را جمع‌خوانی کنند، در امتداد همین سنت تاریخی، آئین خطبه‌خوانی در حرم مطهر رضوی هرساله دو نوبت اجرا می‌شود و هربار، افزون بر ۳۰ هزار خادم بارگاه منور سلطان توس اعم از دربانان، کفشداران، فراشان و حفاظ به مرثیه‌سرایی و عزاداری برای شهادت امام مهربانی‌ها و البته شهادت حضرت سیدالشهدا (ع) می‌پردازند.

شام غریبان: در این مراسم خادمان، زائران و مجاوران حضرت رضا (ع) با روشن کردن شمع، یاد و خاطره شهدای کربلا و همچنین اطفال غریب و مصیبت زده حضرت اباعبدالله‌الحسین (ع) را گرامی می‌دارند.

این آئین عزاداری در شام دهم ماه محرم و از غروب عاشورای حسینی برگزار می‌شود، جمع کثیری از خادمان، دربانان و کفشدارانحرم رضوی درحالی که شمع به دست دارند از مسیری بیرون از حرم به راه افتاده و وارد حرم می‌شوند و در صحن انقلاب اسلامی مستقر می‌شوند.

در این مراسم چراغ‌های حرم تا حد زیادی خاموش شده و شمع‌های در دستان خادمان روشنی بخش صحن است، همچنین مرثیه‌سرایی و نوحه‌خوانی از جمله برنامه‌های این آئین است.