ایرانیان بیش از سه هزار سال است که آیین باستانی نوروز را جشن می گیرند؛ جشنی که با فرا رسیدن بهار و آغاز فروردین شروع و تا ۱۳ روز ادامه می یابد. این آیین به عنوان میراثی گرانبها تا کنون نسل به نسل انتقال یافته است. در ارتباط با پیشینه پیدایش این سنت باستانی نظرهای گوناگونی وجود دارد. حکیم «ابوالقاسم فردوسی» در شاهکار خود «شاهنامه»، جمشید پادشاه باستانی ایران زمین را بنیانگذار نوروز می داند و با چند بیت تاثیرگذار آن واقعه را به تصویر می کشد:
«جهان انجمن شد بر تخت اوی
از آن بر شده فره بخت اوی
به جمشید بر گوهر افشاندند
مر این روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فروردین
بر آسوده از رنج روی زمین
چنین جشن فرخ از آن روزگار
بمانده از آن خسروان یادگار»
برخی از کتاب های تاریخی دیگر نیز بر اینکه جمشید پایه گذار این جشن بوده است مُهر تایید زده اند. تاریخ بلعمی می نویسد: «نخستین روز که جمشید به مظالم نشست روز هرمز بود از ماه فروردین، پس آن روز را نوروز نام کرد که تا اکنون سنت گشت.» همچنین، ابوریحان بیرونی فیلسوف و دانشمند ایرانی نیز در کتاب خود با عنوان «آثار الباقیه» تصریح می کند: «چون جمشید به پادشاهی رسید دین را تجدید کرد. این کار بسیار بزرگ به نظر آمد و آن روز را که روز تازه ای بود جمشید عید گرفت. اگر چه پیش از آن هم نوروز بزرگ و معظم بود.»
برگزاری این آیین دیرین موجب شد تا در میان قوم های گوناگون ایرانی، آداب و رسوم مختلفی بوجود آید. مراسمی که شامل خانه تکانی، خرید سال نو، چیدن سفره هفت سین، چهارشنبه سوری، دید و بازدید عید و سیزده به در می شود. در کنار این آیین های فراگیر، رسم هایی نیز در میان اقوام گوناگون وجود دارد که بیشتر مردم کمتر از آن آگاه هستند. به عنوان نمونه در ترکمن صحرا پس از خانه تکانی نخ سفید و سیاه را با هم می بافند و در میانه آن اسپند، نظر چشم، منجوق، نمک و داغدان (که نوعی چوب است) قرار می دهند و آن را، به نشانه برکت، بالای در خانه ها می آویزند.
برپایی مراسم «کوسه گردی» در میان کردها، آیین های «سبزه ریختن» و «قوت خدر نبی» (غذای خضر نبی) در همدان و «سمنو پزان» به نیت برآورده شدن حاجت در ورامین و برخی از نقاط دیگر کشور از جمله این رسم ها به شمار می رود که در نوروز انجام می شود.
گوناگونی آیین های مختلف در سراسر ایران همزمان با جشن و زنده شدن طبیعت، زیبایی باشکوهی را در فرهنگ کهن این سرزمین سبب شده است.
**پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت فرا رسیدن نوروز و بهار طبیعت، با «امیر اسماعیل آذر» استاد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی به گفت وگو پرداخته است.
امیر اسماعیل آذر در مورد نقش قومیت های گوناگون در ماندگاری نوروز گفت: نوروز از دو بخش ثابت و متغیر تشکیل شده است. قسمت ثابت آن از بهترین و بارزترین نمونه های همدلی به شمار می رود. ایرانی ها با هر قومیت، شان و منزلتی در سراسر دنیا در ساعتی مشخص بر سفره هفت سین می نشینند و این آیین را گرامی می دارند و در لحظه ای که خورشید در برج حمل (متعادل ترین زمان در تقویم) غروب می کند مراسم سال نو را برپا می کنند و این بزرگترین ویژگی نوروز محسوب می شود. درمورد اینکه قومیت ها به وسیله نوروز چقدر به یکدیگر نزدیک می شوند باید گفت که بخش ثابت یا اصول نوروز در تمام جهان یکسان به شمار می رود و موجب همدلی و وحدت میان مردم می شود اما هر کدام از اقوام آئین و مراسم ویژه ای دارند که مخصوص خودشان است و آن را نیز برگزار می کنند.
نویسنده کتاب سرزمین نوروز با اشاره به اینکه محیط زندگی بر آداب و رسوم نوروزی اقوام ایرانی تاثیر بسزایی دارد افزود: ناحیه های کوهستانی به عنوان محیط های بسته و منطقه های کویری مکان های باز محسوب می شوند. باز یا بسته بودن مکان زندگی در آداب و رسوم یک قوم تاثیر گذار خواهد بود. افرادی که در مناطق کویری زندگی می کنند مهمان های بیشتری دارند و به عبارتی گشاده رو تر هستند. هرچند اقوامی که در محیط کوهستانی زندگی می کنند نیز گرم خو و لطیف اند اما بی شک این اقوام به دلیل جغرافیا تفاوت هایی دارند. به عنوان نمونه در اردبیل با وجود مردم گرم خو به دلیل سرمای شدید مردم ترجیح می دهند به خانه خویش پناه ببرند تا از سرما، گزندی نبینند. در خانه نشستن و دور هم بودن آدابی را ایجاد می کند که این آداب با آئین افراد ساکن در جاهای گرمسیر متفاوت است. در مناطق گرمسیری مردم به کوه و دشت می روند تا از برودت کوهستان بهره ببرند اما اقوامی که در مناطق کوهستانی زندگی می کنند با پناه گرفتن در خانه بازی هایی را انجام می دهند، داستان هایی را نقل می کنند و تنقلات و غذاهایی می خورند که با مناطق گرمسیری متفاوت است.
استاد دانشگاه علوم و تحقیقات با تاکید بر اینکه بیشتر آداب و رسوم نوروز نشان از همدلی مردم با یکدیگر دارد گفت: برخی اقوام در آخرین پنجشنبه سال به آرامگاه ها می روند و برای مردگان خود خیرات می کنند زیرا معتقدند با این کار حساب خویش را با مرده ها تسویه می کنند تا در سال جدید به زندگان بپردازند. خیرات آخرین پنجشنبه بسته به آئین هر قوم متغیر است و از آش گرفته تا حلوا و خرما را شامل می شود. از دیگر سنت های نوروز، قاشق زنی در چهارشنبه سوری به شمار می رود که در آن گروهی از جوانان چهره خویش را می پوشانند و سپس با قاشق و ظرف خالی به در خانه ها رفته و در می زنند، صاحب خانه ظرف آنها را گرفته و با تنقلات پر می کند. هر کدام از این رفتارها، دربرگیرنده پیام مهمی است، به عنوان مثال قاشق نمودی از غذا، روی پوشاندن نشانه ای از حفظ آبرو و ظرف مظهری از تمنا و نیاز محسوب می شود. این آئین تلاش دارد تا زیبایی احسان و بخشش به تهیدستان را به همگان انتقال دهد تا افرادی که توانایی مالی دارند به نیازمندان کمک کنند.
وی در تشریح آداب و رسوم قوم عرب تصریح کرد: عرب زبان های ساکن ایران به طور معمول آداب و رسوم نوروزی را همانند دیگر اقوام ایرانی تجربه می کنند. نکته جالب توجه در این قوم این است که اعراب چهارشنبه آخر سال را به برگزاری جشن، پایکوبی و آتش بازی می پردازند. از عمده ترین آداب نوروزی عرب زبان های ایران تنوع غذاها و شیرینی هایی محسوب می شود که پیش از نوروز آماده می کنند. می توان گفت که تنوع شیرینی های نوروزی عرب زبان های کشور بیشتر از دیگر شهرها است. این تنوع را می توان در رسوم اقوام در جزیره های قشم، کیش و خارک مشاهده کرد.
این مترجم با اشاره به رسوم نوروزی مردم ایل بختیاری افزود: بختیاری ها به دلیل اینکه در دامان طبیعت زندگی می کنند با طبیعت انس فراوانی دارند بنابراین آداب و رسوم این اقوام بسیار متنوع و زیبا است. آنها در نوروز به بزرگداشت و ابراز ادب نسبت به بزرگان ایل می پردازند و آنها با پناه بردن به دامن طبیعت، نوروز را جشن می گیرند. پختن آش، زیارت اهل قبور و رنگ های شاد نقش بسته بر لباس آنها در این روزها از خصوصیت های ویژه مردم این سامان است. همچنین بازی های زیبای مردم ایل بختیاری در نوروز مانند چوب بازی از شهرت فراوانی برخوردار است.
اسماعیل آذر در توضیح رسم های قوم لر در نوروز گفت: این اقوام در نوروز بازی هایی محلی همچون چوب بازی دارند که در آن دلاوری خویش را به نمایش می گذارند. در این بازی یک فرد چوب بلند و دیگری چوب کوتاه در دست می گیرد، جوانی که چوب بلند را در دست دارد باید به فردی که چوب کوتاه دارد ضربه بزند و این فرد نیز باید از برخورد چوب به بدنش جلوگیری کند البته این ضربه به معنای صدمه زدن به طرف مقابل نیست.
این استاد دانشگاه در مورد آئین اقوام جنوب کشور همچون شیراز و بوشهر تصریح کرد: شیرازی ها همزمان با آغاز مراسم نوروز، به مکان های خوش آب و هوای اطراف این شهر می روند و از شکوه و زیبایی طبیعت استفاده می کنند. مردم شیراز همچنین در شب نوروز به حمام می روند و در ظرف های مشهور به چهل کلید که روی آنها دعاهایی حک شده است آب ریخته و با آن سر و صورت خویش را می شویند زیرا این کار را نشانه تبرک می دانند. پختن برنج یا پلو در شیراز اهمیت ویژه ای دارد و ریشه آن نیز به دوره کریم خان زند بازمی گردد که وی اعتقاد داشت باید پلوی شب عید را با آب خنک خورد.
وی ادامه داد: از دیگر آئین های مراسم سال نو در شیراز این بود که یک شب قبل از عید کودکان و نوجوانان شیرازی به روی پشت بام ها می رفتند و کیسه هایی که به طناب وصل بود، به خانه همسایه ها می فرستادند؛ همسایه ها نیز در آن تنقلات می ریختند و بچه ها طناب را بالا می کشیدند. ساکنان شهر بوشهر نیز از دیگر شهرهای جنوبی کشور نیز آئین های بسیار زیبایی را با فرارسیدن سال نو برگزار می کنند. بوشهری ها علاوه بر هفت سین، هفت میم نیز بر سر سفره می گذاشتند. این سفره از ماست، موسیر و بسیاری موارد دیگر تشکیل می شد. شاید این رسم در حال حاضر وجود نداشته باشد اما در گذشته رواج داشته است.
امیر اسماعیل آذر با اشاره به اینکه شاعران در زادگاه های خود تاثیر بسیاری را بر اندیشه های مردم نهاده اند، افزود: بی شک تمام شاعران فارسی زبان از نوروز تاثیر پذیرفته اند. گونه ای شعر در مجموعه شعرهای فارسی به نام «بهاریه ها» وجود دارد که در آثار تمام شاعران مشاهده می شود. بیشترین شعرهای نوروزی را قصیده سرایان کهن ایرانن همچون منوچهری دامغانی، ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری بلخی، عبدالعزیز پسر منصور مشهور به عَسجَدی مروزی سروده اند.
نویسنده کتاب سرزمین نوروز درباره رسوم نوروزی اقوام شمالی کشور گفت: گیلکی ها آئین های نمایشی از جمله رسم عروس گولی، شال اندازان و نوروز خوانی یا تکم و تکم چی را برگزار می کنند. آنها در آخرین چهارشنبه سال به کنار رودخانه می روند و ظرف غذای خویش را که «گُمَج» نامیده می شود، به رود می انداختند و در این حال برای بیماران دعا می کنند. از دیگر رسم های مردم گیلک این بود که وسط چهارراه ها کلید می انداختند و دعا می کردند که خدا راه درست را به آن ها نشان بدهد. پس از آن زمانی که رهگذری از دور می آمد فال گوش می ایستادند، اگر رهگذران حرف های خوب می زدند آن را به فال نیک می گرفتند. مراسم نوروز خوانی در آذربایجان نیز رواج داشته است و مردم این شهر قبل از نوروز به خیابان ها رفته و نوید آمدن سال جدید را به همگان می دادند که به اصطلاح به آنها «تکم چی ها» می گفتند.
امیر اسماعیل آذر در توضیح آداب و رسوم نوروزی مردم در شهرهای غربی تاکید کرد: نوروز در این شهرها به دلیل اینکه بیشتر محل زندگی عشایر محسوب می شود کمی با دیگر شهرها متفاوت است. این گروه چهار روز پیش از عید حلوایی به نام «الته» می پختند و برای رفتگانشان فاتحه می خواندند و میان همسایه ها توزیع می کردند. کردستانی ها در گذشته رسم داشتند که به ۱۲ برج یا مناره سر می زدند. مردم این ناحیه روی مناره ها کاشتنی های خاصی را پرورش می دادند سپس با گذشت چند روز از نوروز کشاورزان به آن دانه ها سر می زدند تا هرکدام از دانه ها را که بهتر رشد کرده بود در سال جدید در کشت و کار استفاده کنند.
این نویسنده و پژوهشگر در پایان به بررسی آئین نوروزی مردم سرزمین جنوب غربی کشور پرداخت و گفت: دید و بازدید و عیدی گرفتن کوچکترها از بزرگ تر ها در این منطقه مرسوم است و مردمان این سامان در شب عید پلو با ماهی می پزند.
آداب و رسومی که به آنها پرداخته شد، امکان دارد در بیشتر شهرها با نام های گوناگون وجود داشته باشد اما برخی از این رسم ها نیز از میان رفته اند یا به طور کامل اجرا نمی شوند که امید است تا با احیا و حفظ آداب پیشینیان خود، این آداب و رسوم را به نسل های آینده انتقال دهیم.
